Pozorność umowy o pracę w kontekście ubezpieczeń społecznych.

Częstą praktyką Zakładu Ubezpieczeń Społecznych jest wydawanie decyzji w których stwierdza, że dana osoba nie podlega obowiązkowym ubezpieczeniom emerytalnemu rentowemu i wypadkowemu jako pracownik. Jako podstawę wydania decyzji ZUS w uzasadnieniu wskazuje, że umowa o pracę między pracownikiem a pracodawcą zastała zawarta dla pozoru w celu uzyskania korzyści w postaci objęcia ubezpieczeniem społecznym i uzyskanie świadczeń z tego tytułu. Najczęściej decyzje takie wydawane są w sytuacji gdy pracownik w krótkim okresie od podjęcia pracy pójdzie na długotrwały zasiłek chorobowy. Dodatkową przesłanka determinującą wydanie tego typu decyzji bywa pokrewieństwo między pracodawcą a pracownikiem.

Zgodnie z art. 6 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 13 października 1998 roku o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz. U. z 2007 roku, Nr 11, poz. 74 ze zm.)(usus) obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym podlegają, z zastrzeżeniem art. 8 i 9, osoby fizyczne, które na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej są pracownikami. W myśl art. 11 ust. 1 i 12 ust. 1 tej ustawy osoby będące pracownikami podlegają również obowiązkowym ubezpieczeniom chorobowemu i wypadkowemu. Definicja pracownika na gruncie prawa ubezpieczeń społecznych została zawarta w przepisie art. 8 ust. 1 (usus), który stanowi, iż za pracownika uważa się osobę pozostającą w stosunku pracy. Pojęcie stosunku pracy o jakim mowa w art. 8 ust. 1 (usus) jest równoznaczne z pojęciem stosunku pracy definiowanego przez art. 22 kodeksu pracy (vide wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13 lipca 2005 roku, I UK 296/04, OSNP 2006/9-10/157). W myśl zaś art. 22 kodeksu pracy przez nawiązanie stosunku pracy pracownik zobowiązuje się do wykonywania pracy określonego rodzaju na rzecz pracodawcy i pod jego kierownictwem oraz w miejscu i czasie wyznaczonym przez pracodawcę, a pracodawca do zatrudniania pracownika za wynagrodzeniem. Jak wynika z cytowanego przepisu kodeksu pracy stosunek pracy jest stosunkiem zobowiązaniowym zachodzącym między dwiema stronami, z których każda jest wobec drugiej strony jednocześnie zobowiązana i uprawniona do określonego świadczenia.

Podstawy stwierdzenia nieważności umowy o prace szukać należy w kodeksie cywilnym. Zgodnie z brzmieniem art. 58 § 1 kc nieważna jest czynność prawna sprzeczna z ustawą albo mająca na celu obejście ustawy, chyba że właściwy przepis przewiduje inny skutek, w szczególności ten, iż na miejsce nieważnych postanowień czynności prawnej wchodzą odpowiednie przepisy ustawy. Z kolei art. 83 § 1 zd. 1 kc konstytuuje normę zgodnie z którą nieważne jest oświadczenie woli złożone drugiej stronie za jej zgoda dla pozoru. Przez czynność dokonaną w celu obejścia ustawy rozumie się taką czynność, która wprawdzie nie jest objęta zakazem prawnym, ale zostaje przedsięwzięta dla osiągnięcia skutku zakazanego przez prawo. Z punktu widzenia formalnego umowa taka ma cechy niesprzeciwiające się ustawie, gdyż jej treść nie zawiera elementów wprost zabronionych przez prawo. Natomiast faktycznie (w znaczeniu materialnym) czynność taka służy realizacji celu zabronionego przez ustawę (Kodeks cywilny. Komentarz A. Kidyba wyd. LEX, wyr. SN z dnia 25 lutego 2004 r., II CK 34/03) Należy zatem przyjąć, że nieważnością objęta byłaby umowa, której efektem, mimo że sama jest zgodna z prawem rodzi skutki zakazane bądź sprzeczne z prawem. W rozpatrywanym przypadku nie można zatem o takim skutku mówić, gdyż objęcie ubezpieczeniem społecznym nie jest skutkiem niezgodnym bądź sprzecznym z prawem. Istotny z punktu widzenia niniejszego problemu jest również fakt, iż zgodnie z orzecznictwem SN samo zawarcie umowy o pracę w okresie ciąży, nawet gdyby głównym motywem było uzyskanie zasiłku macierzyńskiego nie jest, naganne, ani tym bardziej sprzeczne z prawem (wyr. SN z 9 sierpnia 2005, III UK 89/05, uchwałę SN z 27 kwietnia 2005 r., II UZP 2/05, OSNP 2005 nr 21, poz. 338).

Doniosłe znaczenie na gruncie badanego problemu ma również wysokość wynagrodzenia ustalona w umowie o pracę. Zakład Ubezpieczeń społecznych może kwestionować wysokości wynagrodzenia ustalonego w umowie o pracę. Ustalenie wynagrodzenia na wysokim poziomie było przedmiotem rozważań Sądu Najwyższego, który w wyroku z dnia 18 października 2005 r. stwierdził iż fakt, że cel zawarcia umowy o pracę w postaci osiągnięcia świadczeń z ubezpieczenia społecznego nie jest sprzeczny z ustawą, nie może jednak oznaczać akceptacji dla nagannych i nieobojętnych społecznie zachowań korzystania ze świadczeń z ubezpieczeń społecznych, przy zawieraniu umów o pracę na stosunkowo krótki okres przed zajściem zdarzenia rodzącego uprawnienie do świadczenia z ubezpieczenia społecznego (np. urodzeniem dziecka) i ustaleniu wysokiego wynagrodzenia w celu uzyskania przez osobę ubezpieczoną naliczonych od takiej podstawy świadczeń z ubezpieczenia społecznego.

Na etapie postępowania wyjaśniającego czy już Sądowego po odwołaniu od decyzji ZUS najistotniejsze jest udowodnienie, że doszło do faktycznego nawiązania stosunku pracy. Oznacza to, że trzeba przedstawić dowody świadczące o tym iż pracownik faktycznie wykonywał pracę na rzecz pracodawcy pod jego kierownictwem, w miejscu i czasie przez pracodawcę wskazanym oraz, że za swoją pracę otrzymywał wynagrodzenie. Nie ma w tym przypadku żadnych ograniczeń dowodowych. Na potwierdzenie swoich twierdzeń przedstawić należy dokumenty pracownicze tj. umowę o prace, zakres czynności, zaświadczenie o odbyciu szkolenia bhp, zaświadczenie od lekarza medycyny pracy o zdolności do pracy na danym stanowisku, Ewidencję czasu pracy, listy płac itd. Istotne jest również aby przedstawić dowody potwierdzające, że praca była faktycznie wykonywana gdyż z dokumentów pracowniczych takiego wniosku wyciągnąć nie można a tylko w przypadku wykonywania pracy dojdzie do nawiązania stosunku pracy. Potwierdzenie wykonywania pracy warto dowodzić różnego rodzaju dokumentami przygotowywanymi i podpisanymi przez pracownika, a także za pomocą zeznań świadków. Świadkami w tym przypadku mogą być inni pracownicy zatrudnieni u pracodawcy z którymi pracownik, którego dotyczy decyzja współpracował a także kontrahenci przez niego obsługiwani w ramach wykonywania obowiązków pracowniczych.

Podsumowując, od decyzji ZUS stwierdzającej, że pracownik nie podlega ubezpieczeniom społecznym ze względu na pozorności umowy o prace i nie nawiązanie stosunku pracy można się skutecznie odwołać. Pracodawca i pracownik, którzy nie mają sobie nic do zarzucenia a praca faktycznie była przez pracownika świadczenia nie mają powodów do obaw gdyż w łatwy sposób będą w stanie swoje racje udowodnić przed Sądem. Niestety generalne podejście i brak wnikliwości Zakładu Ubezpieczeń Społecznych często powoduje konieczność dochodzenia swoich praw na drodze Sądowej. Mimo Długotrwałości postępowania Sądowego i nieprzyjemności z nim związanych warto jest odwołać się od decyzji ZUS gdyż Sądy często zmieniają zaskarżone decyzje przyznając rację ubezpieczonemu i pracodawcy.

Jakub Kasperek

Aplikant radcowski
jakub.kasperek@centrumprawa.eu